Prva pruga u BiH: U promet puštena 1872. i povezivala je Banja Luku i Bosanski Novi

Prva pruga u Bosni i Hercegovini puštena je u saobraćaj 24. decembra 1872. godine. Bila je to pruga normalnog kolosjeka od Banje Luke do Dobrljina (101,6 km) u općini Bosanski Novi na zapadu BiH, piše bh. novinska agencija Patria.

Ova pruga izgrađena je kao dio Carigradske magistrale koja je, prema planovima Turske, trebala povezati Carigrad sa Bečom.

Prva direkcija bh. željeznica

Poslije Berlinskog kongresa (1878.) Austrougarska je okupirala Bosnu i Hercegovinu i odmah počela intenzivnu gradnju pruga. Okupacione trupe su gradile pruge na liniji svog prodora u Bosnu, da bi osigurali snabdijevanje trupa. Već u septembru 1878. godine, započeta je gradnja uzane pruge od Bosanskog Broda do Sarajeva. Desetog dana septembra 1878. godine, u Derventi je osnovana prva direkcija bosanskohercegovačkih željeznica, pod nazivom „Direkcija carskih i kraljevskih bosanskih željeznica“. Direktor je bio austrougarski major – inžinjer Johan Tomašek.

Osoblje Direkcije, prema dostupnim arhivima Željeznica Federacije BiH, sačinjavalo je sedam austrougarskih oficira i vojnih činovnika, 30 civilnih činovnika iz Austrougarske i veći broj drugog osoblja – isključivo stranaca. Domaći radnici su bili pomoćno osoblje.

Vojna uprava je naredila da dionica od Bosanskog Borda do Dervente mora biti završena za dva mjeseca. Iz Rumunije, gdje je završavana pruga uzanog kolosjeka Temišvar - Oršava, prebačene su lokomotive i raspoloživi vagoni, vlasništvo firme „Higel i Sagel“ koja će graditi i pruge u Bosni. Ta okolnost je odredila budući karakter bosanskohercegovačkih pruga, a to su bile uzane pruge kolosjeka 0,76 m. Prugu prema Derventi gradilo je 40 inžinjera i 4.000 radnika, piše Patria.

Gradilo se bez prethodnih ispitivanja

Prilikom gradnje ove pruge nije bilo vremena za izradu bilo kakvih tehničkih studija i elaborata.

U prvoj fazi izgrađene pruge, navodi se u arhivima Željeznica FBiH, stepen tehničke ispravnosti bio je na najmanjem mogućem tehničkom nivou i jedva je zadovoljavao minimum za bezbjedno odvijanje saobraćaja.

Poseban problem su bile skretnice, tzv. „ciganke“, koje su kovači izrađivali na licu mjesta. Vozni park se sastojao od malih lokomotiva i vagona. Lokomotive su imale jačinu 20 do 40 konjskih snaga, a otvoreni vagoni zvani „loris“ imali su nosivost dvije tone. Kvačenje vagona bilo je primitivno i uslijed krutih veza, često je dolazilo do kidanja vozova u krivinama.

Za putnički saobraćaj preuređeno je deset „lorisa“ na taj način što su u četiri ćoška vagona postavljeni vertikalni stubovi i razapeto krovno platno, zvano „SEGEITUH“. Čeone strane zakovane su daskama, a bočne strane kola bile su zastrte zavjesama. Takav voz iz Bosanskog Broda do Zenice vozio je 15 sati.

Do korekcije i poboljšanja tehničkih elemenata pruge došlo je 1880. godine. Nastavljena je gradnja pruge prema Sarajevu. Nabavljene su nove lokomotive jačine 50 konjskih snaga, novi dvoosovinski putnički vagoni druge i treće klase i zatvorena teretna kola.

Prva dionica ove pruge, od Bosanskog Broda do Doboja, završena je u februaru 1879. godine, od Doboja do Žepča u aprilu a od Žepča do Zenice u junu iste godine. Kompletna pruga do Sarajeva završena je  5. oktobra 1882. godine, kada je lokomotiva „RAMA“ dovezla prvi voz u Sarajevo. Ukupna dužina ove pruge iznosila je 270.117 km.

Tokom dalje eksploatacije, na pruzi su rađena poboljšanja, a najznačajnije je probijanje tunela Vranduk 1910. godine i ugradnja šina tipa 4 težine 22 kg, čime je gornji stroj znatno poboljšan. Sljedeća izgrađena pruga bila je rudarsko šumska pruga Semizovac - Ivančići. Njena glavna namjena bila je izvoz manganske rude iz bogatog nalazišta kod Čevljanovića i odvoz drvenih poluobrađenih trupaca.

Pruga na jugu zemlje

Želeći što prije uspostaviti komunikaciju od unutrašnjosti ka moru, Austrougarska monarhija se odlučila za gradnju Južne pruge. Prva dionica te pruge od Metkovića do Mostara puštena je u saobraćaj u junu 1885. godine.

Kao odvojak glavne magistralne pruge Doboj - Sarajevo 1886. godine izgrađena je dolinom rijeke Spreče pruga Doboj - Simin Han (66,7 km). Ta pruga je obezbjeđivala izvoz kvalitetnog uglja i soli iz bogatog Tuzlanskog bazena.

Te iste godine, Direkcija željeznica preseljava se iz Dervente u Sarajevo. Zbog male propusne moći izgrađenih pruga, nastavlja se gradnja Južne pruge od Mostara prema Sarajevu, pa se 1888. godine u saobraćaj  pušta dionica pruge Mostar – Ostrožac, a naredne godine prvi voz ulazi u Konjic.